Εισαγωγή
Όλοι οι
πολιτικοί είναι διεφθαρμένοι και λαμόγια. Αυτοί που μας διοικούν φταίνε. Όλοι
οι μπάτσοι είναι γουρούνια. Φράσεις τόσο κοινότυπες και τόσο χιλιοειπωμένες από
τον πιο πιτσιρικά μέχρι και τον πιο ηλικιωμένο. Όλοι είναι απατεώνες άραγε; Το
πρόβλημα βρίσκεται δηλαδή σε κάποια συγκεκριμένα πρόσωπα; Σε μια επιτροπή από
κακούς ανθρώπους; Ποιοι είναι τότε αυτοί να τους συλλάβουμε και να λύσουμε το
πρόβλημα μας μια και καλή. Εδώ είναι που θέλω να κάνω ένα διαχωρισμό γιατί
πιστεύω ότι έχει υπάρξει σύγχυση. Ένα διαχωρισμό μεταξύ των ανθρώπων και των
καταστάσεων.
Πείραμα
Θα ξεκινήσω
την ανάλυση με ένα πείραμα του Harry
Harlow (Η.Η.). Το πείραμα ήταν
το εξής. Πέντε πίθηκοι και μία σκάλα στην κορυφή της οποίας υπήρχε μια μπανάνα.
Όταν λοιπόν ένας πίθηκος έφτανε στην μπανάνα οι τέσσερεις εναπομείναντες καταβρέχονταν.
Αυτό συνεχιζόταν αέναα ώσπου τελικά οι πίθηκοι προς αποφυγήν της τιμωρίας τους
(την ψυχρολουσία) όταν έβλεπαν κάποιον που επιχειρούσε να ανέβει τη σκάλα είχαν φτάσει στο σημείο να
τον αποτρέπουν ώστε να μη τιμωρηθούν. Έπειτα στο πείραμα αποσύρθηκε ένας απ’
τους πέντε πίθηκους και τη θέση του έλαβε ένας νέος πίθηκος. Ο τελευταίος ανίδεος
για τα συμβάντα επιχειρούσε να ανέβει τη σκάλα και να φάει τη μπανάνα αλλά οι
άλλοι τέσσερεις τον απέτρεπαν συνεχώς ώσπου σταμάτησε να προσπαθεί. Ο νέος
πίθηκος δεν υπέστη την τιμωρία της ψυχρολουσίας αφού οι άλλοι τέσσερεις δεν
πλησίαζαν ποτέ τη μπανάνα. Εν συνεχεία αντικαταστάθηκε ένας ακόμη απ τους τέσσερεις
παλιούς πιθήκους. Όταν ο νεοφερμένος επιχειρούσε να ανέβει τη σκάλα οι υπόλοιποι
τέσσερεις τον απέτρεπαν μαζί και ο πίθηκος που δεν είχε υποστεί την τιμωρία.
Σιγά σιγά αντικαταστάθηκαν όλοι. Αντικαταστάθηκε λοιπόν και ο πέμπτος και πιο
παλιός πίθηκος (ο μοναδικός εναπομείναντας που κάποτε είχε υποστεί την τιμωρία
και που γνώριζε γιατί δεν επέτρεπε στους υπόλοιπους να πλησιάσουν τη μπανάνα).
Όταν ο αντικαταστάτης του προσπαθούσε να φτάσει στη μπανάνα οι άλλοι τον
απέτρεπαν. Τον απέτρεπαν χωρίς να ξέρουν τον λόγο αφού κανένας τους δεν είχε
υποστεί ποτέ την τιμωρία. Όσες φορές και αν συνεχιζόταν η αλλαγή κάποιου
πιθήκου η κατάσταση παρέμενε. Δηλαδή να επιτίθενται στο νεοεισαχθέντα ώστε να
τον αποτρέψουν να φάει τη μπανάνα.
Αυτό
που συνέβη λοιπόν ήταν ότι οι πίθηκοι αβούλως διαδέχτηκαν την κατάσταση,
βυθίστηκαν σ αυτήν και εν τέλει τη διαιώνιζαν χωρίς να γνωρίζουν το γιατί. Εδώ
δηλαδή αιτία του προβλήματος στο ότι δεν πλησίαζαν τη μπανάνα είναι η
υποβόσκουσα κατάσταση και όχι ότι οι πίθηκοι είναι βίαιοι.
Καταστάσεις
Ας
αφήσουμε λοιπόν το πείραμα και τους πιθήκους και ας μεταπηδήσουμε στους
ανθρώπους και τις κοινωνίες. Σκεφτείτε τώρα επαγγέλματα όπως οι πολιτικοί, οι
γιατροί, οι εξεταστές οδήγησης και οι καθηγητές. Σε κάθε τέτοιο επάγγελμα
υπάρχει η αντίστοιχη κατάσταση. Και λέγοντας κατάσταση εννοούμε το περιβάλλον,
τις σχέσεις, τις ιδέες, τους θεσμούς, τη νοοτροπία που έχουν διαμορφωθεί στο
πέρασμα των χρόνων και οτιδήποτε άλλο νοερό περιτριγυρίζει και μεσολαβεί μεταξύ
των ανθρώπων. Συμπεριφορές που κληροδοτούνται από γενιά σε γενιά. Σκεφτείτε το
φακελάκι πόσο ανώδυνα και ελαφριά τη καρδία το δίνουμε στον γιατρό, πόσο
καθημερινό γεγονός είναι τα φροντιστηριακά και ιδιαίτερα μαθήματα απαξιώνοντας έτσι
το εκπαιδευτικό σύστημα, πόσο αναγκαία προϋπόθεση αποτελεί το λάδωμα για την
απόκτηση του διπλώματος οδήγησης. Σκεφτείτε ακόμα το βύσμα που βάζουμε στο
στρατό για μια καλύτερη υπηρεσία και πιο κοντινή πόλη και ακόμα ακόμα το
κάπνισμα στους δημόσιους κλειστούς χώρους. Πράγματα που συμβαίνουν γύρω μας,
είναι άκρως παράνομα αλλά δε μας καίγεται και πολύ καρφί. Πράγματα που σε άλλες
χώρες θα τράβαγαν τα μαλλιά τους. Πράγματα που αποδεικνύουν ότι όχι μόνο έχουμε
συμβιβαστεί με το Τέρας αλλά το ταΐζουμε και εμείς οι ίδιοι. Εδώ λοιπόν μιλάμε
για καταστάσεις και όχι για ανθρώπους. Δε σημαίνει ότι είμαστε κακοί και
μικρόψυχοι (όπως οι πίθηκοι δεν είναι βίαιοι) απλώς σε έναν αγώνα επιβίωσης ασυνείδητα
τις έχουμε ενστερνιστεί και συμπορευόμαστε μ αυτές. Οι καταστάσεις λοιπόν είναι
το έρεισμα πάνω στις οποίες πατάνε και βαδίζουν οι άνθρωποι. Είναι ο χώρος
τους. Προσαρμόζονται σ αυτόν και δρουν αναλόγως. Συνεπώς αν αυτές επιτρέπουν
την παρανομία, την αθέτηση κανόνων και η ατιμωρησία ευνοείται τότε οι ενέργειες
των ανθρώπων θα είναι σχετικές με τα παραπάνω.
Πιστεύετε
λοιπόν ότι στην Αγγλία, τη Σουηδία, τη Νορβηγία όλοι οι άνθρωποι είναι
καλύτεροι και πιο ηθικοί απ τους Έλληνες; Προφανώς και όχι. Απλώς οι καταστάσεις
δηλαδή οι φανταστικοί χώροι που έχουν χτίσει οι άνθρωποι προϊόντος των χρόνων
και μέσα στους οποίους κινούνται είναι πολύ πιο σωστοί. Επί τω πρακτέω αν έναν
άνθρωπο όντως διεφθαρμένο τον βάλεις σε κάποια υπηρεσία της Σουηδίας όχι μόνο
δε θα κλέψει γιατί γνωρίζει ότι κάτι τέτοιο θα χει βαριά αντίποινα και θα γίνει
δακτυλοδεικτούμενος από όλους τους υπόλοιπους αλλά εισαγόμενος σ αυτές τις καταστάσεις
θα τις συντηρήσει και ο ίδιος και θα παραδειγματίσει τους επόμενους του (όπως
ακριβώς συντηρούσαν την κατάσταση και οι πίθηκοι).
Άνθρωποι
Οι
άνθρωποι απ την άλλη είναι οι μονάδες οι οποίες ως επί το πλείστον κινούνται
πάνω στα θεμέλια που ορίζει η επικείμενη κατάσταση. Υπάρχουν άλλοι τίμιοι,
άλλοι ανέντιμοι, άλλοι ηθικοί και άλλοι βρώμικοι. Αβούλως μπορεί να γίνουν
απλοί συνεχιστές των καταστάσεων, να είναι πιόνια και έρμαια αυτών. Έχουν τη
δύναμη να γίνουν όμως και οι κύριοι αυτών, εκείνοι που θα τις ανατρέψουν. Και
είναι οι μόνοι που έχουν τη δύναμη αυτή. Στην παροντική κρίση και δε μιλάω για
την οικονομική αλλά για την αξιακή ως
επί το πλείστον οι άνθρωποι είναι εγκλωβισμένοι σ αυτές και λίγοι είναι εκείνοι
που καταφέρνουν να μην πιαστούν αιχμάλωτοι στα δίχτυα τους. Οι περισσότεροι αναγνωρίζουν
τις λαθεμένες καταστάσεις αλλά ελάχιστοι καταφέρνουν να τις απαρνηθούν. Οι
τελευταίοι δεν καθηλώνονται δηλαδή στην απλή αναγνώριση τους αλλά πάνε ένα βήμα
παραπέρα και αρνούνται να συμβιβαστούν μ αυτές. Αυτοί είναι οι διανοούμενοι, οι
πνευματικοί άνθρωποι, οι σωτήρες δηλαδή που περισσότερο με την στάση τους και
το ήθος τους και λιγότερο με την συνεχή απαξίωση προσώπων προσπαθούν να τις χτυπήσουν
και να τις αναδιαμορφώσουν. Και λέγοντας διανοούμενους δεν εννοούμε τους
σπουδαγμένους αλλά τους ηθικούς, τους έντιμους.
Προτάσεις
Αφού
λοιπόν έχουμε διαχωρίσει τους ανθρώπους απ τις καταστάσεις είμαστε πιο κοντά
στο να προσεγγίσουμε τη λύση. Αποτελεί γεγονός ότι άνθρωποι και καταστάσεις
είναι έννοιες αλληλένδετες και η μία κουμπώνει με την άλλη. Οι άνθρωποι ορίζουν
τις καταστάσεις και οι τελευταίες προσφέρουν το περιβάλλον του ανθρώπου στο οποίο
θα εργαστεί. Δεν υφίστανται καταστάσεις χωρίς ανθρώπους. Ωστόσο η δυσκολία
έγκειται στην αναδιαμόρφωση των πρώτων και όχι στην αλλαγή ορισμένων προσώπων. Λύση
δεν αποτελεί η εμμονή σε μεμονωμένους ανθρώπους και ο εφησυχασμός στο στεγνό γιουχάρισμα αποκλειστικά και μόνο
κάποιων ή μιας ομάδας προσώπων. Στη βέλτιστη περίπτωση αυτό που θα καταφέρουμε
είναι να φυγαδεύσουμε τα συγκεκριμένα και στη θέση τους να φέρουμε κάποια άλλα.
Σχεδόν βέβαια λοιπόν και τα επόμενα θα τα βαφτίσουμε απατεώνες και τα επόμενα
και τα επόμενα επειδή ο χώρος στον οποίο εισέρχονται είναι βρώμικος (όπως
ισοδυνάμως με αφέλεια θα χαρακτηρίζαμε τους πιθήκους βίαιους). Ίσως πολλοί απ
αυτούς να είναι και τίμιοι όμως η τιμιότητα τους θα χαθεί στον κυκεώνα της
ατιμίας που πρεσβεύει ο χώρος τους. Ενδέχεται αν ευθυγραμμιστούν πέντε έξι πλανήτες
οι νεοφερμένοι άνθρωποι να είναι όλοι ηθικοί, να αποτελέσουν σταδιακά την
πλειοψηφία στο χώρο τους και να τον θεραπεύσουν. Ωστόσο πιθανοτικά μιλώντας και
παρατηρώντας το μέσο όρο των ανθρώπων ο χώρος -και η νοοτροπία που ενυπάρχει μέσα
σ αυτόν- θα τους απορροφήσει και θα τους ‘φάει’. Δεν αντιλέγω ότι πρέπει να αμαυρώνουμε
το όνομα και τη φήμη των ανήθικων και να εξυμνούμε τους τίμιους. Ίσα ίσα κάτι
τέτοιο είναι αναγκαίο για να μη μας εξουσιάσει η διαφθορά και η πλεκτάνη. Ωστόσο
μόνο αυτό δεν αρκεί! Αν περιοριζόμαστε στην ξερή κριτική χωρίς να συνοδεύεται
απ τη δράση στην ουσία δεν πετυχαίνουμε τίποτα περισσότερο απ την αλλαγή των
προσώπων και τη διατήρηση της κατάστασης. Εν ολίγοις θέλω να πω ότι δεν πρέπει να
βλέπουμε το πρόβλημα μόνο στα πρόσωπα κάποιων αλλά κυρίως στις καταστάσεις που
συντηρούνται υπογείως.
Μια
ανέφικτη και ιδεατή λύση θα ήταν ο εντοπισμός όλων των ηθικών ανθρώπων-σωτήρων
και η μαζική και αμοιβαία αλλαγή με τους ανθρώπους που πρεσβεύουν τον εκάστοτε
χώρο. Αυτό θα γινόταν για όλους τους χώρους. Κάθε φορά που βρίσκονταν σε ένα
χώρο (π.χ. της πολιτικής) θα αφαιρούσαμε λίγους λίγους τους ηθικούς και στη
θέση τους θα βάζαμε τυχαίους ανθρώπους. Αυτοί οι τυχαίοι άνθρωποι θα γίνονταν
οι συνεχιστές της υγιούς κατάστασης (όπως ακριβώς και με το πείραμα του H.H.) που θα
χαν χτίσει οι ηθικοί . Σιγά σιγά θα απομακρύναμε όλους τους ηθικούς-σωτήρες και
θα τους μετακινούσαμε σε έναν άλλο χώρο. Με την ίδια συλλογιστική πορεία θα
θεραπεύαμε όλους τους χώρους και όλες τις καταστάσεις. Αλλά κάτι τέτοιο
προφανώς είναι μη υλοποιήσιμο για προφανείς και αυτονόητους λόγους. (Αντίστοιχα
στο πείραμα του Η.Η. αν αντικαθιστούσαμε μονομιάς όλους τους πιθήκους με άλλους
και τους οποίους πλέον δε θα καταβρέχαμε σε ενδεχόμενη επαφή κάποιου με τη
μπανάνα τότε θα πετυχαίναμε αλλαγή της κατάστασης. Δηλαδή να μην μάχονται μ αυτόν
που θα πλησίαζε τη μπανάνα).
Η
εφικτή λύση λοιπόν είναι να γίνουμε εμείς οι ηθικοί άνθρωποι, οι λυτρωτές των άρρωστων
καταστάσεων. Εμείς που θα τις αντιληφθούμε, θα απεγκλωβιστούμε απ αυτές, θα τις
απαξιώσουμε και θα τις ξαναχτίσουμε εκ νέου. Η λύση θα επέλθει αν πρωτίστως επικεντρωθούμε
στο άτομο μας. Ο καθένας μας γίνει πιο ηθικός και με τη στάση του παρασύρει τον
κύκλο του, ο κύκλος του και άλλους κύκλους και στο τέλος η σφαίρα επιρροής
αγκαλιάσει όλους μας. Έτσι μόνο θα επέλθει η αλλαγή στις νοοτροπίες και στις συμπεριφορές.
Ο
πυρήνας του προβλήματος ωστόσο παραμένει και είναι με ποιον τρόπο θα εξελίξουμε
τους εαυτούς μας, πως θα γίνουμε πιο δίκαιοι και έντιμοι. Αυτό λοιπόν θα γίνει
μέσω μιας άνθισης ηθικής και μιας υγιούς εσωστρέφειας. Και εφόσον μοιάζει
δύσκολο εμείς οι ίδιοι να βρεθούμε αντιμέτωποι με τις καταστάσεις, να τις
απαρνηθούμε και ακολούθως να τις θεραπεύσουμε -αφού μάλλον έχουμε γίνει δυσκίνητοι
και άκαμπτοι- ας πάρουμε μέτρα που μακροπρόθεσμα θα τις βελτιώσουν. Αρτιότερη
δηλαδή εκπαίδευση που θα σκαλίζει τα θέματα της ηθικής, θα διδάσκει την ανιδιοτελή
τιμιότητα και θα αναδεικνύει τα οφέλη του να είμαστε σωστοί όχι για λόγους
εντυπωσιασμού στους άλλους αλλά για να κερδίσουμε τον ίδιο μας τον εαυτό.
Εκπαίδευση που θα ενημερώνει ότι πέρα απ τα πρόσωπα κρύβονται οι καταστάσεις. Η
αόρατη αυτή δύναμη που κατακυριεύει και κρατάει δέσμιους τους ανθρώπους. Εκείνη
που εκκολάπτει τα αυγά της πάνω στους ανθρώπους και αναπαράγεται με τη βοήθεια
τους. Μαθήματα επίσης επίκαιρα που θα αναδεικνύουν τα προβλήματα στη σημερινή
κοινωνία αλλά και τις καταστάσεις που επείγουν θεραπείας. Η διδαχή ακόμη ότι οι
μόνοι που δύνανται να τις αλλάξουν είναι οι ίδιοι που δε θα μείνουν στην απλή γνώση
αυτών αλλά με τη στάση και το ήθος τους θα τις απορρίψουν και εν τέλει θα τις εξυγιάνουν.
Τέλος η
θέσπιση καλύτερων νόμων συμβάλει προφανώς στη βελτίωση των συμπεριφορών. Αλλά
αν οι ίδιοι οι άνθρωποι δεν τους σέβονται, εδρεύει η ατιμωρησία και η ανοχή στην
αθέτηση τους τότε σίγουρα δεν αποτελούν ολοκληρωτική λύση. Όπως ο αυστηρός αυτός
νόμος που απαγόρευε δια ροπάλου με τις αβάσταχτες κυρώσεις το κάπνισμα στους κλειστούς
χώρους. Και όλοι είδαμε την εξέλιξη. Το κάπνισμα επιτρέπεται! Συνεπώς δεν
αρκούν μόνο οι κανόνες. Πρέπει να αλλάξουν οι ίδιοι οι άνθρωποι οι οποίοι θα μεταβάλουν
τις καταστάσεις!
Σούμα.
Φέρε και κάνα μεζεδάκι να τσιμπολογάμε. Χοχο είπα και το χωρατό μου. Σούμα-Σύνοψη.
Εν
κατακλείδι είναι προσωπική μου πεποίθηση ότι η ουσία του προβλήματος δεν έχει
εντοπιστεί. Δεν κοιτάμε να σκοτώσουμε τον ιό αλλά να θεραπεύσουμε μόνο μερικά
απ τα συμπτώματα του. Αυτό που μας διαχωρίζει λοιπόν από μία αναπτυγμένη ευρωπαϊκή
χώρα δεν είναι μόνο οι δρόμοι, τα κτίρια και τα πάρκα αλλά οι καταστάσεις και
οι συμπεριφορές που έχουν δημιουργήσει οι άνθρωποι σε αυτά τα κράτη σε κάθε κοινωνικό
χώρο. Γι αυτό πιστεύω ότι οι σελίδες που
γράφονται για την ιστορία μας είναι μαύρες. Έχουμε βυθιστεί στο σκότος, στην
άγνοια και στη σαπίλα. Μια ματιά γύρω μας αρκεί για να το καταλάβουμε. Απ την
οδηγική συμπεριφορά και τα πεζοδρόμια που τα θεωρούμε προέκταση των δρόμων και
που έχουμε βάλει στην κορυφή της πυραμίδας το αμάξι και στη βάση της το πεζό μέχρι
τις αποδείξεις που δεν κόβουμε, μέχρι το φαγοπότι στις δημόσιες υπηρεσίες και
μέχρι ένα σωρό άλλα. Και η ανατροπή αυτών των γεγονότων είναι πιο δύσκολη από
ποτέ. Γιατί σ αυτόν τον αγώνα στόχος είναι το άτομο μας και η αυτοθεραπεία μας.
Ο εχθρός δε βρίσκεται αντίκρυ μας αλλά μέσα μας.
Όσον
αφορά το πείραμα του H.H. το αισιόδοξο μήνυμα είναι ότι αυτό
αφορούσε πιθήκους. Ο άνθρωπος δεν είναι πίθηκος. Ως ον με νου και
παρατηρητικότητα οφείλει να εντοπίσει τις άρρωστες καταστάσεις, να μη μείνει
στο εύκολο κομμάτι δηλαδή στην αναγνώριση τους και ακόμη να μην παρασυρθεί στην
επίμονη και διαρκή ρίψη των ευθυνών για την κατάντια μας αποκλειστικά και μόνο σε πρόσωπα. Αφού τις
εντοπίσει λοιπόν εν συνεχεία να τις χτυπήσει και να τις ορίσει εκ νέου με σωστές
αρχές. Δε μιλάω για εξέλιξη γιατί η εξέλιξη προϋποθέτει σωστά θεμέλια πράγμα
που εκλείπει. Και δεν αρκούν πέντε διανοούμενοι και πέντε ήρωες για να μας
σώσουν αλλά ο καθείς μας με τη στάση του και το ήθος του να συμπαρασύρει τον
περίγυρο του ώστε όλοι μαζί να τις αναθεωρήσουμε και νοερά να τις οικοδομήσουμε
απ την αρχή.
